źródło zdjęcia: pixabay.com
Jadłowstręt psychiczny – śmiertelnie niebezpieczna pułapka. Poradnik dla rodziców
„Chorobowe myśli zamazują prawdę. Zastępują ją prostymi skojarzeniami – strachem przed „sadełkiem i wagą”. Strachem przed odrzuceniem, samotnością, brakiem przyjaźni.
Anoreksja odchudza z prośbą o uczucia i odrobinę akceptacji.”
– Karolina Otwinowska, Historia mojego (nie)ciała. Pozbierać się po anoreksji
Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) to poważne zaburzenie o podłożu psychicznym, które charakteryzuje świadoma oraz celowa utrata masy ciała. Choroba jest diagnozowana najczęściej wśród dziewcząt w okresie adolescencji oraz młodych kobiet, rzadziej mężczyzn (Szurowska, 2011) oraz dzieci. Początek ma zazwyczaj subtelny. Osoba dotknięta anoreksją zaczyna stopniowo ograniczać spożywanie posiłków, skrupulatnie liczy kalorie oraz podejmuje intensywny wysiłek fizyczny w celu jak najszybszego zmniejszenia wagi ciała. Ma duże trudności z akceptacją własnego wizerunku. Swoje ciało postrzega jako nieatrakcyjne i odczuwa paniczny lęk przed przytyciem (Szurowska, 2011). W trakcie rozwoju choroby dochodzi do zaostrzenia powyższych objawów. Życie osoby z anoreksją skoncentrowane jest na obsesyjnym myśleniu o jedzeniu oraz ćwiczeniach fizycznych. Dużym problemem jest jej bezkrytyczność wobec objawów. Pomimo znacznej utraty masy ciała wciąż odczuwa przymus dalszego tracenia kilogramów. Takie zachowanie powoduje zaburzenia w funkcjonowaniu całego organizmu. Czynności poszczególnych układów ulegają upośledzeniu. Najbardziej niebezpiecznym powikłaniem są zaburzenia krążenia objawiające się znacznie spowolnionym tętnem. Poza tym u chorych często występuje osteoporoza. Kości stają się tak kruche, że nawet niewielki upadek może spowodować złamanie. U kobiet dochodzi do zaniku miesiączki.
Anoreksja może współwystępować z innymi zaburzeniami psychicznymi, np. depresją czy zaburzeniami lękowymi. Nieleczona może prowadzić do śmierci lub niepełnosprawności. Należy podkreślić, że zaburzenie to cechuje najwyższa śmiertelność spośród wszystkich zaburzeń psychicznych. Śmierć w anoreksji może być spowodowana zarówno skrajnym wyniszczeniem organizmu, jak i samobójstwem. Z tego powodu niezwykle istotne jest jak najwcześniejsze wdrożenie oddziaływań zarówno medycznych, jak i psychoterapeutycznych.
Po czym rozpoznać anoreksję u dziecka?
Istnieje kilka specyficznych zachowań, na które warto zwrócić uwagę, gdyż mogą oznaczać początek anoreksji, zwłaszcza jeśli współwystępuje kilka z nich:
- unikanie wspólnych posiłków
- utrata zainteresowania życiem towarzyskim, interakcjami z ludźmi
- przekonanie o własnej nieatrakcyjności
- nagłe zainteresowanie wartością kaloryczną produktów oraz różnymi dietami odchudzającymi
- ważenie produktów przed ich spożyciem
- silna potrzeba częstego kontrolowani wagi ciała
- nadmierne zaabsorbowanie własnym wyglądem (częste przeglądanie się w lustrze)
Zaobserwowanie powyższych symptomów u dziecka wymaga podjęcia szybkich działań. Nigdy nie należy bagatelizować tych objawów. Nawet jeśli wydają się one subtelne, nie należy odkładać wizyty u lekarza i terapeuty. Im wcześniej dziecko trafi pod opiekę profesjonalistów, tym większe będzie miało szanse na wyzdrowienie oraz uniknięcie groźnych powikłań. Wielu chorych niestety zbyt późno zostaje objętych specjalistycznym leczeniem, co zmniejsza ich szansę na całkowite wyleczenie. Jak więc nakłonić dziecko do rozpoczęcia leczenia? Zmotywowanie dziecka czy nastolatka z anoreksją do podjęcia leczenia bywa w większości przypadków niezwykle trudne i frustrujące. Z racji tego, że obraz ciała w anoreksji jest silnie zaburzony, chory zazwyczaj zaprzecza istnieniu problemu i stawia opór przed poddaniem się leczeniu. Rozmowy z nastolatkiem na temat problemów z jedzeniem mogą skończyć się rozdrażnieniem lub wybuchem złości z jego strony. Nie istnieje niestety złoty środek, jeśli chodzi o sposób porozumienia się z dzieckiem dotkniętym chorobą. Warto pamiętać, że nie wszyscy nastolatkowie z tym schorzeniem są tacy sami, więc trzeba do każdego podejść w sposób indywidualny. Istotne jest to, aby unikać zmuszania dziecka do jedzenia, ponieważ w większości przypadków przyniesie to odwrotny do zamierzonego skutek. Starajmy się rozmawiać z dzieckiem o tym, jak się czujemy w danej sytuacji, jakie emocje rodzą się w nas, kiedy widzimy jak ono „znika” na naszych oczach. W przypadku, gdy sytuacja jest poważna, a nasze dziecko nie widzi potrzeby leczenia, rodzice lub opiekunowie powinni sami udać się na konsultację do specjalisty, np. psychologa, który po szczegółowej rozmowie ustali wspólnie z nimi odpowiedni plan oddziaływań pomocowych. Każdy przypadek powinien być traktowany indywidualnie. We wczesnym etapie choroby, kiedy ubytek masy ciała jest niewielki, najczęściej wystarcza psychoterapia oraz psychiatryczne leczenie w trybie ambulatoryjnym. Natomiast w sytuacji, kiedy mamy do czynienia ze znaczną niedowagą, gdzie BMI jest niższe lub równe 15, niezbędna jest hospitalizacja, ponieważ taki stan jest poważnym zagrożeniem życia.
Jako rodzice możecie zrobić bardzo wiele dla swojego dotkniętego chorobą dziecka: po prostu bądźcie obecni w jego życiu. Nie chodzi tutaj jedynie o fizyczną obecność, ale także (a może i przede wszystkim) o tę emocjonalną. Rozmawiajcie z dzieckiem, interesujcie się jego życiem, jednocześnie szanując jego prawo do prywatności. Proces dochodzenia do zdrowia jest zazwyczaj złożony i długotrwały. Podczas leczenia dziecko będzie potrzebowało waszego wsparcia, zapewniajcie mu więc poczucie troski i bezpieczeństwa. Dziecko musi czuć, że jest akceptowane i kochane. Bardzo istotna jest również dobra komunikacja w rodzinie. Starajcie się dużo rozmawiać ze sobą, a podczas rozmów unikajcie wzajemnych oskarżeń i krytyki. Najważniejsze jest to, abyście rozumieli, że anoreksja jest groźną chorobą, a nie kaprysem.
Dlaczego moje dziecko się głodzi?
To pytanie często zadają przerażeni rodzice nastolatków z problemem odżywiania. Niestety nie istnieje na nie jednoznaczna odpowiedź. Do tej pory nie wyróżniono jednej, konkretnej zmiennej odpowiedzialnej za pojawienie się objawów chorobowych. Przyczyn anoreksji upatruje się najczęściej w środowisku rodzinnym i społecznym, ale istotną rolę odgrywają również czynniki indywidualne, kulturowe oraz biologiczne. Osoba dotknięta zaburzeniami odżywiania przejawia problemy w sferze emocjonalnej, ma problem z regulacją emocji. Trudno jest jej mówić o swoich uczuciach, często ma kłopot z ich akceptacją. Ponadto towarzyszy jej niska samoocena oraz niskie poczucie własnej wartości. W kontaktach z rówieśnikami zazwyczaj jest wycofana i trzyma się na uboczu. W mediach promuje się ideał szczupłej sylwetki oraz atrakcyjnego wizerunku. Młodzi ludzie, w szczególności dziewczęta w okresie dojrzewania, są bardzo podatni na tego typu wpływy,. Wydaje im się, że atrakcyjny wygląd i idealna sylwetka są przepustką do szczęśliwego życia i akceptacji w środowisku rówieśniczym. Należy jednak podkreślić, że sama dieta nie jest bezpośrednią przyczyną jadłowstrętu psychicznego, a jedynie stanowi czynnik spustowy. Nastolatki, u których rozwinęła się anoreksja to często osoby bardzo wrażliwe, podatne na zranienie z tendencją do poszukiwania aprobaty społecznej. Cechuje je również nadmierna potrzeba osiągnięć oraz wysoki poziom odpowiedzialności i sumienności.
Można podsumować, że dziecko z wysokim poziomem wrażliwości nie potrafiące wyrazić swoich stanów wewnętrznych, zakomunikować cierpienia w inny sposób, głodząc się próbuje uwolnić się od napięcia, z którym nie potrafi sobie poradzić. Często próbuje w ten sposób zdobyć kontrolę nad swoim życiem, w którym dostrzega głównie chaos i bezradność.
Psychoterapia – podstawą leczenia jadłowstrętu psychicznego
Najważniejsze w leczeniu jadłowstrętu psychicznego jest interdyscyplinarne podejście do chorej osoby, które opiera się na współpracy pacjenta z psychiatrą, psychoterapeutą, internistą (lub endokrynologiem) oraz dietetykiem/specjalistą od spraw żywienia. Nie jest możliwe wyleczenie anoreksji korzystając jedynie z pomocy lekarza internisty czy endokrynologa, gdyż oni zajmują się jedynie somatycznymi objawami choroby, a te są wtórne do zaburzeń funkcjonowania sfery psychicznej. Należy więc jeszcze raz podkreślić: anoreksja to choroba o podłożu psychicznym. Z tego powodu podstawą leczenia osób nią dotkniętych jest psychoterapia. Biorąc pod uwagę fakt, że choroba dotyka przeważnie adolescentów mieszkających w rodzinach swojego pochodzenia, istotne jest zaangażowanie całej rodziny (także rodzeństwa!) w proces zdrowienia. Fundamentalną rolę w leczeniu zaburzeń odżywiania dzieci i nastolatków odgrywa systemowa terapia rodzinna, co zostało udokumentowane licznymi badaniami. Według teorii systemowej rodzina rozumiana jest jako system, którego członkowie znajdują się w kręgu wzajemnych powiązań. Zachowanie jednej osoby oddziałuje na zachowanie drugiej i odwrotnie. Choroba dziecka jest więc chorobą całego systemu, czyli całej rodziny. Zgodnie z teorią systemową zaburzenia w przyjmowaniu pokarmów są odzwierciedleniem zaburzeń w funkcjonowaniu całego systemu rodzinnego. Osoba chora poprzez swoje objawy „próbuje” komunikować się z rodziną.
Słysząc o takiej formie terapii, często obawiamy się przypisania nam winy za chorobę dziecka, boimy się nieprzyjemnych słów i oskarżycielskiego tonu psychoterapeuty. Należy więc tutaj wyraźnie podkreślić: terapia nie ma na celu szukania winnych, jej rolą jest zrozumienie rodziny oraz usprawnienie komunikacji pomiędzy jej członkami. Oddziaływania terapeutyczne ukierunkowane są na wspólne wypracowanie jak najlepszych sposobów radzenia sobie z rzeczywistością. Terapeuta nie ocenia rodziny, lecz towarzyszy jej na drodze do zdrowia poprzez uważne słuchanie oraz zapewnienie poczucia bezpieczeństwa i akceptacji.
Niekiedy zdarza się tak, że podjęcie terapii rodzinnej jest z różnych względów niemożliwe, niewskazane, osoba z anoreksją jest już dorosła lub zwyczajnie nie wykazuje chęci do uczestnictwa w tego rodzaju terapii. Wtedy warto poszukać psychoterapii indywidualnej. W tym wypadku poleca się nurt psychodynamiczny lub jeszcze bardziej pogłębiony, czyli psychoanalityczny. Umożliwiają one pacjentom poznanie i wyrażenie splątanych i nie zrozumianych, nie usłyszanych wcześniej przez nikogo, wrażliwych i bolesnych aspektów siebie. Praca ta polega też na łączeniu doświadczonych w terapii i nazwanych stanów wewnętrznych z ich genezą, z trudnymi doświadczeniami, które sprawiły, że tylko wytworzenie objawów dało możliwość poradzenia sobie z cierpieniem psychicznym. Taka praca, która odbywa się w bezpiecznej relacji z terapeutą, daje możliwość opanowania chaosu i bezradności, zyskania kontroli nad życiem w konstruktywny sposób oraz zmniejsza napięcie psychiczne poprzez zrozumienie czym ono jest. Terapia psychodynamiczna jako jedyna przyczynia się do powstania trwałych zmian w strukturze charakteru. W przypadku nastolatek z anoreksją najczęściej zaleca się połączenie terapii rodzinnej (systemowej) i indywidualnej (najlepiej w nurcie psychodynamicznym).
Należy podkreślić, że ambulatoryjna psychoterapia może mieć miejsce jedynie w sytuacji, kiedy osoba chora jest w stanie niezagrażającym jej życiu i zdrowiu, czyli wtedy gdy jej BMI nie jest niższe niż 15. Gdy mamy do czynienia z większym spadkiem wagi oraz objawami somatycznymi (arytmia, bóle głowy, omdlenia) konieczne jest leczenie w warunkach szpitalnych celem odżywienia wyniszczonego organizmu oraz uzyskania w miarę bezpiecznej masy ciała. Dopiero po zakończeniu takiego leczenia możliwa jest psychoterapia indywidualna i rodzinna w placówce publicznej lub ośrodku prywatnym i/lub pobyt w szpitalu psychiatrycznym. Hospitalizacja w szpitalu psychiatrycznym daje możliwość udziału w różnych formach psychoterapii, zarówno indywidualnej, jak i grupowej. Ponadto pacjent ma zapewniony intensywny kontakt z różnymi specjalistami, otrzymuje wsparcie od psychiatrów, psychologów oraz psychoterapeutów.
Kluczowe znaczenie ma jednak osobiste zaangażowanie samego chorego w proces terapeutyczny. Chora osoba musi po prostu chcieć wyzdrowieć. Stanie się to dużo bardziej prawdopodobne, gdy zyska wsparcie i autentyczną chęć zrozumienia jej uczuć przez najbliższych.
Literatura:
Abraham, S., Llewellyn-Jones, D. (1995). Anoreksja. Bulimia. Otyłość. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Cierpiałkowska, L., Sęk, H. (red.) (2020). Psychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Józefik, B. (red.) (1999). Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Otwinowska, K. (2011). Historia mojego (nie)ciała. Pozbierać się po anoreksji. Warszawa: Świat Książki.
Szurowska, B. (2011). Anoreksja w rodzinie. Warszawa: Difin.
Autorka: Joanna Jeżewska
